Ješa Denegri
Tekst “Jedna nova perspektiva: kompjuteri i vizuelna istraživanja” nastao je na poziv redakcije časopisa Bit International i objavljen je kao uvodnik drugog broja 1968. koji su uredili Boris Kelemen i Radoslav Putar na čiji je predlog vrlo verovatno ovaj poziv bio upućen.
Časopis Bit International počeo je da izlazi 1968. godine u izdanju Galerije grada Zagreba, sa glavnim urednikom Božom Bekom i redakcijom koju su sačinjavali Dimitrije Bašičević, Vera Horvat Pintarić, Boris Kelemen, Matko Meštrović, Vatroslav Mimica, Ivan Picelj, Radoslav Putar i Vjenceslav Richter. Tema prvog broja nosila je naziv Teorija informacija i nova estetika i sadržavala je izbor tekstova Maksa Benzea i Abrahama Mola. Broj su uredili Dimitrije Bašičević i Ivan Picelj. U uvodniku redakcije pod naslovom “Zašto izlazi Bit” između ostaloga, stoji:
“Redakcija Bita pokreće ovaj časopis za teoriju informacija, egzaktnu estetiku, dizajn, mass media, vizuelne komunikacije i srodne discipline, kao instrument internacionalne suradnje na području koje svakoga dana postaje sve manje djeljivo na slojeve i zone…”.
I dalje:
“redakcija pokreće Bit s uvjerenjem o neophodnoj potrebi jačanja i produbljivanja tokova informiranja i stvaranja univerzalnih platformi za progresivno orijentiranje akcije”.
U sadržaju prvog broja nalazi se i osvrt Radoslava Putara na izložbu Cybernetic Serendipity održanu u Institutu za savremenu umetnost u Londonu od 2.VIII. do 20.X 1968. sa međunarodnim sastavom učesnika koji su se, kako je navedeno, bavili “grafikom pomoću kompjutera, kompjuterskim filmovima, muzikom koju su komponirali i izveli kompjuteri, te kompjuterski stihovi i tekstovi”. U isto vreme i nezavisno od londonske izložbe, Galerija suvremene umjetnosti iz Zagreba početkom avgusta organizuje manifestaciju Tendencije 4 kao međunarodni skup učesnika na simpozijumu i izložbu pod nazivom Kompjuteri i vizuelna istraživanja.
Kako je došlo do poziva jednom tada mladom kustosu Muzeja savremene umetnosti iz Beograda za uvodni tekst u tematskom broju Kompjuteri vizuelna istraživanja časopisa Bit, kao osobi koja nije posedovala nikakva specijalistička znanja o navedenoj problematici, ostaje sve do danas i za samog autora pitanje bez konkretnog odgovora.
Rezimiran u najsažetijim crtama, tekst je razmatrao generalno stanje savremene umetnosti, od ranih posleratnih do pojava sa početka šezdesetih godina prošlog veka, u procesima u kojima se upravo u pokretu Novih tendencija javljaju ideje i prakse “konstruktivnoga pristupa”, u sklopu kojega i fenomen upotrebe kompjutera u vizuelnim istraživanjima, u kontekstu društvene i ukupne životne realnosti obnovljene nakon razaranja Drugog svetskog rata. Iako se – valja priznati – nije izdizao od dobro poznatih opštih mesta, ovaj tekst je obavio svoju namenu, štaviše na iznenađenje autora decenijama potom bio je ponovo objavljen u knjizi A Little-Known Story About a Movement, a Magazine, and the Computer’s Arrival in Art: New Tendencies and the Bit International, 1961-1973, ZKM/MIT Press, Karlsrue, London 2011.
Ideje koje će uroditi organizacijom međunarodne selekcije Kompjuteri i vizuelna istraživanja u sastavu izložbe Tendencije 4 1968-1969. bile su prethodno nagoveštene u nekoliko teorijskih polazišta. Tako 1963. Matko Meštrović zagovara “scijentifikaciju kao uvjet humanizacije”, a u katalogu izložbe Nova tendencija 3, 1965, objavljeni su tekstovi Đulija Karla Argana Umjetnost kao istraživanje i Abrahama Mola Kibernetika i umjetničko djelo iz čije opširne argumentacije izdvajamo samo po jedno pitanje:
“Što će se dogoditi kad u društvo uđu proizvodi strojeva: aleatorička muzika, umjetni jezici, programirane slike, tekstovi proizvedeni strojem?”
i odgovor:
“Umjetnik nalazi svoju slobodu uprkos invaziji mašine u društvo. On ju je prisvojio u svoju korist i time ponovo jača svoju moć, ali biva prisiljen da nauči njen jezik. Umjetnost se transformira u praksu i poprima novi karakter u društvu…”.
Na istoj izložbi u čijem su katalogu u Molovom tekstu promovisane ideje simbioze savremene umetnosti i kompjutera (Nova tendencija 3, 1965), Matko Meštrović u uvodniku pod naslovom “Razlozi i mogućnosti povijesnog osvješćivanja”, konstatuje simptome “prve očite krize” koju, po njemu, ovaj pokret nije mogao da izbegne zbog posledica komercijalizacije: “u zakonu kapitala svaka je iluzija trajna i djelotvorna dok se ne kupi ili dok njegovo magnetsko polje ne unese poremećaj u idejne intencije”. Nada da bi se ove opasnosti mogle da osujete tinjala je upravo u području kompjutera i vizuelnih istraživanja kojima će se, umesto profesionalnih umetnika, baviti prevashodno naučnici ili pak, što bi bilo poželjno, umetnici u tesnoj saradnji sa naučnicima.
Među brojnim slučajevima integracije pojedinih pripadnika pokreta Novih tendencija u vodeću međunarodnu muzejsku i galerijsko-tržišnu scenu simptomatično je svega nekoliko najmarkantnijih primera. Prvi je spektakularna izložba The Responsive Eye u Muzeju moderne umetnosti u Njujorku 1965. (na kojoj su učestvovali Picelj i Šutej), koja je u krugovima radikalnih i militantnih evropskih umetnika i kritičara shvaćena kao promotivna inauguracija tipično američkog op-arta istovremenog sa trendom pop-arta. Drugi je pak velika premija članu pariske Grupe za vizuelna istraživanja Juliju Le Parku na Bijenalu u Veneciji 1966. za individualni nastup u paviljonu njegove domovine Argentine. To je dovelo do nesuglasica i potom do razilaženja ove Grupe koja prethodno, upravo da bi se suprotstavila subjektivizmu pojedinačnog umetnika, primenjivala princip i postupke timskog i kolektivnog rada. Da bi se ti principi i postupci održali i osnažili smatralo se kako bi uvođenje kompjutera u vizuelna istraživanja i njihovo korištenje saradnjom naučnika i umetnika bila jedna od solucija odbrane digniteta savremene umetnosti u okruženju dominantnog galerijsko-tržišnog sistema.
Treći broj Bita, posvećen kolokviju Kompjuteri i vizuelna istraživanja od 3-4. avgusta 1968. donosi dokumentaciju o vrlo oštroj ideološkoj poziciji, upravo povodom upotrebe kompjutera, od strane člana italijanske Grupe N iz Padove Alberta Biasija, koji prisustvujući ovom skupu iznosi sledeće gledište:
“Uvođenje automacije ne služi da se umanji napor čovjeka, niti za veću slobodu u radu, već služi tome da se poveća racionalizacija eksploatacije“,
završavajući svoj apel potrebom
“bespoštedne borbe protiv kapitalizma u ideološkoj, političkoj i kulturnoj oblasti. Možda baš zbog tih razloga gotovo svi likovni radnici prošlih Novih tendencija nisu danas prisutni ovdje u Zagrebu. Međutim, moramo se sjetiti da su najsvjesniji od njih angažirani u vlastitoj zemlji pomaganjem studentskih borbi“.
Navedeni Biasijevi stavovi kao izrazito ekstremistički odaju atmosferu u jednom krilu italijanske intelektualne scene u vreme studentske pobune 1968. godine. U kontekstu ove atmosfere indikativan je podatak što ga navodi Masimo Teodori (u knjizi Historija novih ljevica u Evropi, Globus, Zagreb 1979, str. 170), a odnosi se na napad studenata Univerziteta u Strasburu 1966. na njihovog profesora kibernetike Abrahama Mola, dakle one iste osobe koja je u Zagrebu u krugu organizatora izložbe Nova tendencija 3 i u redakciji časopisa Bit 1968. bio široko prihvaćen kao autoritet i zagovornik uvođenja kompjutera u područje savremene umetnosti.
Biasijev istup, osim što je ispoljio neopravdani otpor prema uvođenju kompjutera u mnogobrojnim praktičkim životnim poslovima i profesijama, podrazumevao je promenu umetničkih jezika i ponašanja u okviru društvene i političke atmosfere “velikog odbijanja” 1968. Neokonstruktivistička opredelenja pokreta Nove tendencije i na njihovom smeru vizuelnih istraživanja posredstvom kompjutera tada se ukazuju kao pojave na zalasku prethodnih umesto na početku novih postšezdesetosmaških umetničkih orijentacija kojima će pripadati italijanska arte povera, internacionalna konceptualna umetnost, telesna umetnost, umetnost u izvangalerijskim prostorima, performansi, instalacije, video, fotografije i filmovi umetnika i ostali načini izvođenja postobjektnih umetničkih praksi. Svesni ove izmenjene situacije organizatori Tendencija 5 1973. godine podelili su sastav ove izložbe u tri odvojene sekcije nazvane Konstruktivna vizuelna istraživanja, Kompjuterska vizuelna istraživanja i Konceptualna umetnost kao tri zasebna poglavlja u kontekstu alternativnih pozicija u odnosu na većinski domaći umetnički ambijent poznog umerenog modernizma u jugoslovenskom kulturnom prostoru šezdesetih i sedamdesetih godina prošloga veka.
Tekst iz drugog broja časopisa Bit samom njegovom autoru ukazuje se danas kao trag jednog idealističkog zanosa koji se tada javio u nadi da se prekorače, prošire i promene granice zatečenih i dovršenih umetničkih poimanja. Zalaganje za uvođenje kompjutera u cilju proširenja savremenih umetničkih postupaka podrazumevalo je da kompjuter bude shvaćen kao pomoćno sredstvo umesto da je „stvaralac“ koji treba da zameni umetnika. Samim time upitan postaje pojam “kompjuterska umetnost”, primereniji ostaje pojam “kompjuteri i vizuelna istraživanja” koji se glavninom odnosi na obimnu produkciju kompjuterskih crno-belih crteža i grafika, što se pre ukazuju kao rezultati nekih začudnih igara nego autonomna i sublimna umetnička dela.
Ali u slučaju jednog od učesnika u ovoj izazovnoj avanturi rezultati su prerasli nivo privremenog eksperimenta i postali su verovatno najvrednija postignuća ove vrste umetnosti u međunarodnim razmerima. Posredi su posredstvom kompjutera programirani objekti Vladimira Bonačića, inženjera i doktora nauka, zaposlenog na Institutu Ruđer Bošković, koji je ponet ovom usijanom atmosferom oko kompjutera i vizuelnih istraživanja napustio i odbacio sigurnu karijeru naučnika i opredelio se za neizvesnu sudbinu umetnika u kojoj je ostajući odan do kraja života prebrzo i prerano sagoreo postigavši prethodno značajnu međunarodnu reputaciju potvrđenu, između ostalog, markantnim mestom u knjizi Džonatana Bentala Science and Technology in Art Today, London 1972. i učešćem na izložbama Die Neuen Tendenzen – Eine europäishe Künstlerbewegung 1961-1973 u Museum für Konkrete Kunst, Ingolstadt 2006/07. i Vertigo u Mumoku, Beč 2019, Bonačićev primer dokazuje da umetnička vokacija i vokacija umetnika, bez obzira na izražajna sredstva, ostaje najprioritetnija ljudska potreba, tim pre vredna pažnje ukoliko je izražena i ispoljena u idejnim i umetničkim izazovima, korištenjem novih tehnoloških potencijala savremene civilizacije.
Ovaj tekst je predstavljen u okviru izlaganja Vladimira Jerića Vlidija “O mogućnosti i nemogućnosti teksta Ješe Denegrija ‘Jedna nova perspektiva – kompjuteri i vizuelna istraživanja’ (bit international 2, 1968)” kao deo AICA Serbia konferencije “Umetnička kritika druge polovine 20. veka u Srbiji i Jugoslaviji: Stanovišta, koncepti, rasprave”, Beograd, decembar 2020 – januar 2021.